Review of With Blood and Scars by Michał Karski
“What did you do in the war, Daddy?” was a question which became a bit of a cliché back in the fifties and sixties. The answers came in many and various forms at the time. Those of us living in English-speaking countries might suppose that individual stories from the various campaigns of the Allies during World War Two have all been told and that the subject is quite familiar territory by now. Even so each new decade provides new viewpoints. The ever-changing focus of history ensures that each succeeding generation will feel compelled to continue asking the same question and to reassess the conduct of their fathers and mothers, or, indeed, their grandfathers and grandmothers. As we have seen recently, the Germans continue to examine the conduct of their forefathers to this day. But a frequently overlooked aspect of the entire subject is, of course, that there are Allied war stories which are hardly known in the West. The world of the Polish Allies who found themselves in Britain after the war is the background against which B.E. Andre sets her story.
For ten-year old Ania Walewska, a girl growing up in “Polska Land”, the Polish community in Manchester of the mid-sixties, and who is at the heart of this engaging first novel, the question of what anyone did during World War Two is profoundly uninteresting. In fact, anything to do with those times, particularly as recounted by Ania’s redoubtable grandmother, who is full of ghastly tales of Siberia, is virtually incomprehensible to the girl and makes her mentally switch off. As for whatever her father may or may not have done in the war years, all she knows is that talking about those times makes him angry and upset.
Ania just wants to be out with her friends. She is a natural rebel, oppressed by the influence and the rigid rules of Polish expat life, whether she finds herself stuck at home decorating Easter eggs in the Polish style or bored during the interminable church services or sitting through extra Polish lessons which are also as boring as they are irritating and unnecessary. The term ‘expat’ in this context might be substituted by ‘political refugee’ to describe those Manchester Poles among whom this story is set. It’s difficult to call these people simply immigrants because they are from that generation of Poles who found themselves in the UK and other Western countries as a direct result of the war and through no choice of their own. They are mostly ex-combatants from either the Allied army abroad or from the resistance at home who ended up in German prison camps, and have chosen to stay abroad rather than to return to communist Poland.
As the novel unfolds, we see that many of this older generation, have adapted themselves to their new home with reasonable success. Witek, Ania’s father, is a keen Manchester United supporter, for instance, and enjoys Hollywood musicals and the Marx Brothers on TV while Wanda, her mother, loses herself in romantic fiction. But parents and grandparents feel duty bound to pass on their Polish heritage to the youngsters. However British they may be outwardly, they are in their hearts first and foremost Polish patriots and they expect their children to feel the same. Ania mostly tries to please because she is very much bound up with her family. Her father, in particular, is the dominating and sometimes tyrannical presence whose varying and unpredictable moods shape her days. When he has had a drink or two with his ex-combatant friends, he can be positively frightening. Ania goes along with his requests, when, for example, she is asked to learn to recite a patriotic Polish poem in order to impress relatives from Poland. But she can’t wait to get out of the house and play with her friends – who are also from immigrant and foreign backgrounds – and be a relatively normal Mancunian child. The central part of the story is what the group of young friends get up to out of sight of the grown-ups and which has consequences resonating down the years.
An older Ania also narrates from a viewpoint in the present. The paterfamiliaswho used to dominate Ania and her siblings’ lives is now a terminally ill old man and Ania, by now a mother of two grown-up children and having had to deal with some serious health problems of her own, has to put her life on hold while she faces up to the inevitable. But there is also something very important she needs to do. She needs to find out something which has been troubling her ever since her childhood. She has never understood properly what her father went through in the war. There have only been vague hints and over the years she has wondered exactly what sort of a man her father was in those dark days in Warsaw. Old Witek may have been just a teenager in the Polish resistance when the Germans stormed the city during the uprising in 1944, but Ania knows he feels remorse at something that happened then. What did he do in the war? Ania needs to confront her father and solve this mystery before it is too late.
B.E. Andre has crafted a very readable debut novel and the deceptively straightforward style displays a narrative flair and a particularly keen sense of dialogue. I could easily imagine this book adapted for television, for instance, particularly as the group of childhood friends reflects the various nationalities which were as much in evidence in sixties Britain as they are today. The device of the dual plotline is never obtrusive and the pace is brisk with frequent touches of humour in what is essentially a study of some quite weighty and thought-provoking themes. Indeed it would be difficult not to be reminded of Wajda’s “Kanał” or Agnieszka Holland’s “In Darkness” in one particular sequence.
The voice of the child narrator is convincing: she is not exactly a much younger, female version of Holden Caulfield – since there is not quite the same overwhelming sense of alienation – but she is given a similar kind of critical and amused detachment from the events she describes, even though she is deeply involved. And although the Manchester setting provides a rather unexpected background for a story dealing with Polish themes, nevertheless anyone with any Polish connections will probably find something they recognize in this book – and no doubt Mancunians will do the same. Those readers new to “Polska Land”, who only know the Poles because of one popular pope, or because of a moustachioed trade union leader, or through their local Polish delicatessen or perhaps because they have employed an efficient builder or plumber, may be surprised to learn about the post-war origins of the Polish presence in the UK. This novel is a good introduction to a community which is not so much separate or enclosed or somehow exists in parallel to the mainstream English one but continues – in spite all the shared values and the interaction with ordinary British life – to have many of its own traditions and definitely has its fair share of idiosyncratic customs.
The author even provides a short glossary for anyone who wants to check up on the occasional Polish word thrown into the mix. This is a well-constructed first book and an altogether gripping read. Hopefully it will also be the prelude to many more from this talented writer.
Links to Amazon UK reviews
Link to Amazon.com reviews
Link to Goodreads reviews
Review of With Blood and Scars by Michał Dembiński
A BOOK THAT EXPLAINS SO MUCH – POLES IN POST-WAR BRITAIN
Every now and then a book comes along that changes the way I look at the world. But here, rather, is a book that moved me for another reason. It consolidates many of my thoughts and memories. I feel has been written for me, and for every Andrzej and Rysiek and Basia and Ewa born in Britain in the 1950s and ’60s.
Nothing written – in English or Polish – to date has come so close to capturing our generation’s unique experience, the children born to Poles washed up on Albion’s shores, having survived the horrors of WWII – be it deportation to Siberia by Stalin or living through the Nazi occupation of Poland.
With Blood and Scars, by B.E. Andre, is a story is told in two intermeshing plots. One, is narrated by a ten-year old girl growing up in ‘Polskaland’ in 1960s Manchester, the other, by the same person, now a middle-aged woman in contemporary Manchester, watching her father, a wartime survivor, dying of cancer.
Before going into the novel’s Polishness, there’s the 50-year timeshift, from Opportunity Knocks and wrestling on black-and-white TV to SMSs and Facebook, from typewriters to laptops. The way 1960s Britain – all Green Shield stamps, Pick of the Pops, thruppenny bits, ten-bob notes, Kensitas and Woodbines, Morris Minors and Ford Corsairs – is portrayed by the author with attention to detail worthy of a Dutch Master. No item of everyday life goes unnoticed.
Like West London, 1960s Manchester was already experiencing mass migration – the ten year-old narrator’s best friends were the children of migrants from Ireland, Jamaica, Italy and Cyprus. And of course, Polish. ‘Polskaland’ in Manchester in those days was quite specific, with social life centred around ‘Kombo’s’ (Dom Kombatantów or kombatanci) and the Polish church. Poles worked in handbag factories, sent their children on kolonia to Penrhos and lived in the near-past, of a Poland overrun first by Nazis, then the Soviets, betrayed by Churchill and Roosevelt at Yalta.
Reading With Blood and Scars, I feel that my generation – Poles born in the UK in the post-war decades – finally have a voice. To date the nearest approximation has been A Short History of Tractors in Ukrainian, by Marina Lewycka, touching on many of the inter-generational issues that UK-born post-war Poles face in common with others from the same part of the world. With Blood and Scars has the bonus of a being wonderful journey down memory lane of childhood in a country beginning to emerge from post-war austerity, as colour came into the drabness in the form of the impending 1970s. But compared to post-war Poland, Britain was paradise.
With Blood and Scars treads with commendable sensitivity in the area of wartime Polish-Jewish relations.
This is clearly a book that deserves to be translated into Polish. It is a testament to the 200,000 Poles – and their children – who lived in Britain while Poland was enduring 45 years of communism. It explains why we UK-born Poles are as we are – shaped by an upbringing in the shadow of Yalta, Saturdays at Polish school in the mornings, Polish scouts in the afternoon, Sunday mornings at Polish church – while our British contemporaries had the weekend off.
What was the point of being brought up Polish? asks the ten year-old protagonist of her father, who bellows at her: “You will go to Polish school! And you will be proud of your legacy!”
It is also a book to any Brit who grew up alongside Polish children – at school, at university. With Blood and Scars explains why we were – why we still are – the way we are. And it is a book for the next generation – the grandchildren of those political refugees who sought shelter and a new life in Britain after the war. It deserves a massive readership of anyone touched by Polishness in the UK.
Youthful memories inspire great art. I am minded of the Coen Brothers’ A Serious Man, dwelling on their Jewish-American upbringing in Minnesota, the action set around the same time. First alcohol, first smoke, first snog – rites of passage are just as critical in the process of winkling out the essence of our existence as is facing the death of loved ones. Delving into memories, funny, sad, from one’s formative years is a great source of truth about our human lives.
Above all this is the story of what war does to people. And to their children.
Review of With Blood and Scars by Elżbieta Sobolewska in Tydzień Polski
DZIECIĘ NIE UMIE BYĆ WDZIĘCZNE
Manchester w roku 1966, Ania Walewska ma dziesięć lat. Jest inna, ale nie bardziej niż inni, jej przyjaciele z sąsiedztwa. Ich rodzice również przybyli skądś. Z Grecji, Jamajki, Irlandii. Łączy ich język, który znają i rozumieją najlepiej, czyli angielski. Ania, Dermot, Ossie i Manuela różnią się od swoich rówieśników tym, że nie są Anglikami, ale są tutejsi. Problemem są wymagania dorosłych, którzy sami nie są stąd, więc chcieliby, aby ich dzieci, tak samo jak oni, byli również stamtąd. A dzieci nie rozumieją tych potrzeb, i o tym w dużej mierze opowiada książka „With Blood and Scars” autorstwa B.E. Andre.
„Polska Land” nieustannie Ani doskwiera, wciąż wyłazi do wierzchu i wymaga, by ulegać jej dziwadłom. Odległa, szeleszcząca trudnym językiem, którym zmuszona jest mówić, ziemia rodziców i dziadków. Przegranego powstania, które nie wiadomo dlaczego ciotka nazywa zwycięskim. Biedna kraina, bo mama wysyła tam nawet herbatę.
E. Andre w kapitalny sposób rysuje ów świat dziesięciolatków z Manchesteru, opisując go z tej właśnie, dziesięcioletniej perspektywy, bezlitosnej i niepoprawnej, autentycznej. I to jest ogromną zaletą tej książki. Szczerość narratorki, język, zwinność akcji i dialogu, wreszcie humor i obecny tu także dramat, czynią z tej powieści lekturę konieczną by lepiej zrozumieć tych Polaków, którzy rodzili się w Anglii w pierwszej dekadzie po wojnie. Być może stanowić będzie ta książka dodatkowy klucz do zrozumienia także tych, którzy rodzą się tutaj teraz.
Powieść B.E. Andre uderza narracją, w której mało jest miejsca na wyrozumiałość dla doświadczeń rodziców i dziadków, bo dziesięciolatka nie może im współczuć, ona ich kompletnie nie rozumie. Jest to zabieg, którym autorka zwolniła się z odpowiedzialności wobec zarzutu o zbytnią jednostronność obrazu tej polskiej schedy, sportretowanej w symbolicznej rodzinie Walewskich. Schedy opisanej niemal bez cienia sympatii. Pomnik czerwonych maków ze wzgórza Monte Casino leży tutaj, potłuczony w lamusie pajęczyn z kurzu, obok porwanego na strzępy wyznania wiary polskiego dziecięcia. Nie ma tu chwały bohaterskich czynów ojców i ofiary kobiet, złożonej na Syberii. Szkoła sobotnia. Koszmar. Przebrzydła coroczna kolonia w Penhros. Ania wolałaby spędzić wakacje wśród przyjaciół z podwórka. Żenujący strój krakowianki. Kościół, do którego nie wiadomo po co każą chodzić, i to w każdą niedzielę. Pogrzeb jakiegoś generała, który nie wiadomo dlaczego kiedyś dziękował tacie – przecież tato nic dla niego nie zrobił. I wreszcie te ciągłe tyrady o wojnie, o jakiejś zdradzie, jakimś honorze, i że niby dlaczego tata powtarza, że jesteśmy jak te bezdomne psy?
I wódka. Tato spotyka się z kolegami i wtedy zawsze jest wódka, a potem przychodzą do domu i też jest wódka, i zawsze dowcipy o Żydach. Mała Ania nie umie przedrzeźniać gwary warszawiaka, mała Ania umie przedrzeźniać Żyda, jak jej tata.
Narracja powieści „With Blood and Scars” toczy się w tonie głębokiego dystansu do wojennej traumy pokolenia rodziców i dziadków, i do wszystkiego, co charakteryzuje i wyznacza granice ich świata. Do przeżyć przeszłości, niechcianej lecz świadomie przyjętej roli wygnańców, do kościoła i wiary, do obyczajów. Rok 1966 to konkretne wydarzenia, zwycięstwo nad Niemcami w Pucharze Świata, wszędzie, niczym jakaś plaga – Beatlesi. Wietnam, wojna w Wietnamie. Wojna. I pośród tego wszystkiego manchesterscy Polacy, który nie mają niczego i nic ich nie obchodzi – ponad ich wojną. Ich przeszłością. Sajgon nieistotny – utyskuje ktoś więcej już, niż tylko narratorka, bo co może dziesięciolatkę obchodzić Sajgon? A więc nie tylko perspektywa dziecka.
Narracja, która oplata „Polski Land” potrafi zaboleć, ale warto poznać ów punkt widzenia, gdyż być może jest on niestety najbliższy prawdzie ludzi, którzy będąc Polakami, urodzili się poza Polską i nigdy nie stali się mieszkańcami kraju swoich korzeni. Jakże często do dzisiaj jawi się on wielu wyłącznie przez pryzmat pierogów, posiadania tylko dwóch miast („byłam w Warszawie i Krakowie”), i biedy. „Kiedy Polska będzie bogata?” brzmi pytanie nieraz zadawane nam, którzy nie urodzili się tutaj. Trywialne pytanie kogoś, kto zapomniał, że jego rodzice nie zawsze zostawali tu, bo groziła im kara śmierci. Zostawali tu również dlatego, iż lepiej było nie wracać do kraju skrajnie zniszczonego wojną. Zadają takie pytania ci, których widnokrąg życia wyznacza jedynie posiadanie domu w odpowiedniej dzielnicy i stosownie wykształconych dzieci. Czy mogliby zrozumieć tych, którzy mimo faktu, iż Polska nie jest „bogata”, chcą do niej wrócić, gdyż chcieliby być u siebie? O tym również podskórnie opowiada ta książka, a czyni to postacią Witka Walewskiego, żołnierza Szarych Szeregów, który walczył w Powstaniu Warszawskim i któremu dziękował za to generał Bór-Komorowski, kiedy odwiedzał swoich chłopców w szpitalu. Ojciec Ani wiódł swoje życie w poczuciu wyobcowania i bezdomności. Jakże przejmująca jest to biografia.
Review of With Blood and Scars by Katarzyna Bzowska in Tydzień Polski
POLSKIE DZIECIŃSTWO W MANCHESTERZE
The two women and one man standing in a queue weren’t facing the road to check if the bus was coming… In front of me the woman in the purple coat moved closer to the man and said, “Polish”.
He turned around. “Bloody foreigners. We should send ‘em all back. Too many by far.”
“True”, the woman said, “they’re all the same”.
Nie jest to fragment reportażu o nastrojach w Wielkiej Brytanii w ostatnich tygodniach. To cytat z książki autorstwa B. A: Andre „With Blood and Scars”. Wypowiedziane został pod adresem mieszkańców manchesterskiej „Polskiej dzielnicy” i nie współcześnie, a przed pół wiekiem.
Bohaterka książki pisanej w pierwszej osobie, Ania, przyjeżdża do Manchesteru, by odwiedzić umierającego ojca. Uważa, że jest to ostatni moment, aby spytać go o przeszłość, a szczególnie o jego udział w jednym wydarzeniu w czasie wojny. Chce wiedzieć, czy jej ojciec był bohaterem, czy kanalią?
Ale większa, i znacznie ciekawsza część książki, to wspomnienia bohaterki z dzieciństwa, spędzonego w polskiej dzielnicy, której życie toczyło się wokół polskiego kościoła, polskiej szkoły i Kombo, którym to skrótem określany jest klub Stowarzyszenia Polskich Kombatantów. Autorka jest Polką urodzoną w Wielkiej Brytanii. Potrafi znakomicie opisać atmosferę polskiego domu, gdzie rozmowy toczą się po polsku, na stole w kuchni leży obowiązkowo „Dziennik Polski”, przestrzegane są polskie obyczaje, a jednocześnie dom ten bombardowany jest przez angielskie otoczenie. Autorka często wtrąca polskie słowa: Tatuś, Babcia, kiełbasa, obiad, itp. Jej oficjalne życie regulowane jest przez rodzinę, kościół, święta narodowe i religijne. W lecie obowiązkowy jest wyjazd z harcerzami do Penhros.
Dzieci wciąż słyszą o przeżyciach rodziców i dziadków – na Syberii, w obozie w Afryce, podczas powstania warszawskiego, czy bitwy o Monte Casisno. Jednocześnie nie potrafią zrozumieć, jak to możliwe, że choć jest rząd w Polsce (wiadomo, że komunistycznej), to istnieje także rząd polski w Londynie. Są znudzone tymi rodzinnymi wspomnieniami, bo znają je niemal na pamięć.
Jednocześnie 10-letnia Ania ma swój własny świat, w którym liczą się przede wszystkim koledzy i koleżanki z angielskiej szkoły. To nie są Anglicy, ale – podobnie jak ona – dzieci emigrantów: z Grecji, Włoch, Irlandii. „Gang”, jak pisze autorka, ma swoje własne sprawy, tajemnice, skrywane skrzętnie przed dorosłymi.
Zastanawiam się, czemu lubimy książki o dorastaniu? Czy traktujemy je jako okazję, by odwiedzić własne czasy dzieciństwa? Czytając powieść „With blood and scars” przypominały mi się inne. To w pierwszy rzędzie debiutancka powieść Pawła Huellego „Dawidek Weiser”, której głównym bohaterem, podobnie jak Stevo z książki Andre, członkowie gangu są zafascynowani i gotowi do usług. Bohaterowie „Dawidka” to mieszkańcy powojennego Gdańska, a akcja powieści rozgrywa się w epoce stalinowskiej, ale mimo to jest zbliżona atmosfera, w której groza miesza się z patosem, zaprawionym jak szczyptą soli odrobiną humoru.
Inna powieść o dorastaniu, to „Circle of Friends” autorstwa Maeve Binchy. Ta powieść rozgrywa się w irlandzkiej wiosce i Dublinie. Tym razem podobieństwa to przemiany obyczajowe, które dokonywały się zarówno w Wielkiej Brytanii i Irlandii w latach 1950. i 1960. Bohaterki obydwu powieści muszą toczyć walkę o to, by mogły ubierać się jak ich, niepoddane rygorom domowym, koleżanki ze szkoły, chcą czytać te same pisma i buntują się przeciwko Kościołowi katolickiemu, choć bunt ten nigdy nie przybiera ostrych form. I jeszcze jedno: w obydwu powieściach występują rodzinne tajemnice, które dzieci poznają z podsłuchanych rozmów, z przeczytanych skrawków listów i interpretują je po swojemu, nie zawsze zgodnie z prawdą.
Siła książki „With blood and scars” tkwi w tym, że autorka nie stara się przedstawić polskiej społeczności w sposób wyidealizowany. Polacy są tacy sami, jak przedstawiciele innych narodowości. Są wśród nich wspaniałe postacie, ale są i ludzie marginesu, od których należy się trzymać z daleka. Łączy ich jedno: są naznaczeni wojną, choć dotknęła ich ona w różny sposób. Ojciec Ani także jest pełen wojennych urazów, a przez to ma – mówiąc eufemistycznie – skomplikowany charakter. Potrafi być małostkowy i czuły jednocześnie, wybuchowy, zdolny do tego, by przyłożyć swoim dzieciom, ale i zdolny „odpuścić” im, gdy uzna, że tak jest lepiej.
Podobnie jak w pozostałych wymienionych przeze mnie książkach i w „With blood…” pojawia się wątek kryminalny, który sprawia, że czyta się tę powieść z ogromnym zainteresowaniem. To książka nie tylko dla Polaków i nie koniecznie tylko dla tych, którzy urodzili się poza ojczyzną, choć autorka pokazuje, jak bardzo unikalne było doświadczenie polskich emigrantów osiadłych w Wielkiej Brytanii. To opowieść uniwersalna, która może zainteresować osoby różnych pokoleń.